Za bezsporne należy uznać, że prowadzenie produkcji rolnej różni się w znaczący sposób od prowadzenie innego typu działalności gospodarczej. Wynika to przede wszystkim z faktu dużego uzależnienia efektów produkcji rolnej od czynników niezależnych od rolnika oraz nieustannej zmiany cen produktów rolnych. Ustawodawca dostrzegając specyfikę branży rolnej przewidział w kodeksie cywilnym odrębny typ umowy – umowę kontraktacji, której właściwości mają na celu zminimalizowanie ryzyka utraty zysku, jakie ponoszą corocznie rolnicy przystępując do prac polowych.

Należy w tym miejscu podkreślić, że pośrednicy często żądają zawarcia umów nazwanych „kontraktami” czy też „umowami handlowymi”. Rolnicy powinni mieć świadomość, że ochrona jak została przewidziana dla producentów rolnych w ramach umów kontraktacji nie dotyczy wszystkich umów zawieranych na dostawę produktów rolnych. Tym samym zawierając umowę koniecznym jest przeanalizowanie jej treści i zbadanie czy w należyty sposób zabezpiecza nasze interesy.

Wyjątkowość umowy kontraktacji

Przez umowę kontraktacji producent rolny zobowiązuje się wytworzyć i dostarczyć kontraktującemu oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju, a kontraktujący (odbiorca) zobowiązuje się te produkty odebrać w terminie umówionym, zapłacić umówioną cenę oraz spełnić określone świadczenie dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek spełnienia takiego świadczenia. W związku z wyjątkowym charakterem tego typu umów po stronie producenta rolnego mogą występować jedynie wyspecjalizowane podmioty zajmujące się wytwarzaniem produktów rolnych, w szczególności: rolnicy indywidualni, spółki handlowe oraz grupy producentów rolnych bądź ich związki. Umowa kontraktacji powinna być zawarta na piśmie.

Należy podkreślić, iż kodeks cywilny przewidział możliwość dwojakiego sposobu określenia w umowie ilości produktów rolnych, które maja być wyprodukowane przez producenta rolnego. Strony mogą podać konkretną liczbę kilogramów lub sztuk zakontraktowanych produktów (np. 10 ton) bądź oznaczyć obszar, z którego produkty te mają być zebrane (np. 1 ha). Ponadto dopuszczalne jest szczegółowe ustalenie jakości towarów które mają być dostarczone odbiorcy. Rolnicy prowadzący wspólne gospodarstwo rolne, zawierając umowę kontraktacji, powinni mieć również świadomość, iż w przypadku, gdy przedmiot kontraktacji ma być wytworzony w gospodarstwie prowadzonym przez kilka osób wspólnie, odpowiedzialność tych osób względem kontraktującego jest solidarna.

Zastrzeżenie dodatkowych świadczeń

Jak wskazano powyżej zawarta umowa kontraktacji może nakładać na kontraktującego obowiązek spełnienia dodatkowych świadczeń. Mogą być nimi w szczególności:

  1. obowiązek zapewnienia producentowi możności nabycia określonych środków produkcji i uzyskania pomocy finansowej;  
  2. udzielenie pomocy agrotechnicznej i zootechnicznej;  
  3. wypłacenie premii pieniężnej;  
  4. przekazanie premii rzeczowej.  

Umożliwienie nabycia przez producenta środków produkcji ma najczęściej na celu wdrażanie najnowszych osiągnięć naukowych i technicznych w rolnictwie, które nie zostały jeszcze spopularyzowane na rynku. Producent winien otrzymać je przed podjęciem produkcji rolnej, ewentualnie w czasie jej wykonywania. Środkami produkcji będą:

  • przy produkcji zwierzęcej: młode sztuki przeznaczone na hodowlę, pasze, środki ochrony przed chorobami zwierząt;
  • przy produkcji roślinnej - materiały siewne: nasiona, sadzonki,, nawozy, środki chemiczne ochrony przed szkodnikami.

Zapewnienie możności nabycia tych środków może polegać bądź na umożliwieniu producentowi ich nabycia u osób trzecich, bądź na dostarczeniu ich producentowi przez samego kontraktującego.

Z udzieleniem zaś producentowi rolnemu pomocy finansowej spotykamy się najczęściej w przypadkach, gdy konieczne jest poniesienie przez niego znaczących nakładów na produkcję. Kontraktujący może wypłacić rolnikowi zaliczkę jak też dokonać innych czynności, min. udzielić poręczenia kredytu.  

Premie pieniężne i rzeczowe są wypłacane po wykonaniu przez producenta rolnego obowiązków wynikających z umowy kontraktacji. Mają one charakter motywacyjny, w związku z czym wypłacane są za terminowe lub przedterminowe dostarczenie produktów, za ich przechowanie czy też za wyprodukowanie ich w jakości lepszej niż zakontraktowana.

Prawa i obowiązki stron umowy kontraktacji

Przepisy kodeksu cywilnego zapewniają kontraktującemu prawo do nadzoru i kontroli nad wykonywaniem umowy kontraktacji przez producenta. Rolnik zaś jest zobowiązany do poddania się nadzorowi i kontroli kontraktującego oraz do stosowania się do jego poleceń i wskazówek. W razie stwierdzenia istotnych uchybień w zakresie wykonywania umowy odbiorca towaru może wezwać producenta rolnego do zmiany sposobu jej realizacji z wyznaczeniem stosownego terminu. W przypadku niezastosowania się do przedstawionych zaleceń kontraktujący  może od umowy odstąpić.

W myśl obowiązujących przepisów, jeśli strony nie przewidziały inaczej, odbiór produktów rolnych przez kontraktującego powinien nastąpić w miejscu ich wytworzenia. Tym samym producent rolny nie ponosi kosztów transportu wyprodukowanego towaru. Ważnym jest również, iż w sytuacji, gdy przedmiot kontraktacji jest podzielny, rolnik może spełniać ciążące na nim zobowiązanie częściami, kontraktujący zaś nie może odmówić przyjęcia świadczenia spełnianego w ten sposób.

Odpowiedzialność producenta za wady produktu

Do rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotu kontraktacji oraz środków produkcji dostarczonych producentowi przez kontraktującego stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży, z pewnymi jednak wyjątkami.

W szczególności modyfikacji uległo prawo odstąpienia przez kontraktującego od umowy kontraktacji. Prawo to zostało ograniczone do sytuacji, gdy wady przedmiotu kontraktacji są istotne. Wada jest zaś istotna, gdy jej skutkiem jest nieprzydatność produktu rolnego do użytku określonego w umowie albo do użytku wynikającego z przeznaczenia produktu. W szczególności kontraktujący nie będzie mógł odstąpić od umowy w przypadku, gdy producent rolny dostarczył produkty gorszej jakości. Takie rozwiązanie niewątpliwie wzmacnia pozycję producenta rolnego.

Co jeśli nie wywiążę się z umowy?

Co do zasady w przypadku nie wywiązania się przez producenta rolnego z umowy będzie on zobowiązany do naprawienia poniesionych przez kontraktującego szkód. Jednakże w sytuacji, gdy  producent nie może dostarczyć przedmiotu kontraktacji wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi (np. klęska żywiołowa), będzie on zobowiązany tylko do zwrotu pobranych zaliczek i kredytów bankowych. Nie musi on zatem zwracać kontraktującemu poczynionych nakładów na pomoc agrotechniczną i zootechniczną oraz spodziewanych zysków.

Należy jednak pamiętać, iż w przypadku gdy umowa kontraktacji nakłada na producenta obowiązek zgłoszenia w określonym terminie niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji wskutek okoliczności, za które producent odpowiedzialności nie ponosi, niedopełnienie tego obowiązku z winy producenta wyłącza możność powoływania się na te okoliczności. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy kontraktujący o powyższych okolicznościach wiedział albo gdy były one powszechnie znane.

Przedawnienie roszczeń

Wzajemne roszczenia producenta i kontraktującego przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia spełnienia świadczenia przez producenta, a jeżeli świadczenie producenta nie zostało spełnione - od dnia, w którym powinno było być spełnione. Jeżeli zaś świadczenie producenta było spełniane częściami, przedawnienie biegnie od dnia, w którym zostało spełnione ostatnie świadczenie częściowe.

Przeniesienie własności gospodarstwa

Biorąc pod uwagę fakt, iż umowy kontraktacji są często umowami wieloletnimi, może dojść do sytuacji, w której w czasie ich trwania dojdzie do przeniesienia posiadania gospodarstwa rolnego. W takiej sytuacji prawa i obowiązki z tej umowy wynikające przechodzą na nowego posiadacza. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przejście posiadania było następstwem odpłatnego nabycia gospodarstwa, a nabywca nie wiedział i mimo zachowania należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu umowy kontraktacji. W takim przypadku umowa ulega rozwiązaniu, poprzedni posiadacz zaś odpowiada wobec kontraktującego za powstałe szkody.

W czasie trwania umowy kontraktacji dopuszczalne jest również wniesienie przez rolnika posiadania gospodarstwa jako wkład do rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Wówczas spółdzielnia ta wstępuje w prawa i obowiązki producenta. Jednakże, gdy stan gospodarstwa producenta w chwili jego przystąpienia do spółdzielni nie pozwala na wykonanie umowy kontraktacji przez spółdzielnię, umowa wygasa, a producent obowiązany jest zwrócić pobrane zaliczki i kredyty bankowe. Inne zaś korzyści wynikające z tej umowy obowiązany jest zwrócić w takim zakresie, w jakim ich nie zużył w celu wykonania umowy.

Stwierdzić zatem należy, iż umowa kontraktacji zabezpiecza obie strony umowy, gwarantując im pewność odbioru i dostawy zakontraktowanego towaru. Jednakże biorąc pod uwagę fakt, iż są to w znaczącej części umowy wieloletnie, nie należy zapominać o konieczności dokładnego przeanalizowania treści umowy samodzielnie bądź przy pomocy prawnika. Zyskamy wówczas pewność, że zawarta umowa będzie korzystna.